Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre dünyada her yıl toplam 7 milyon insan iç ve dış ortam hava kirliliğinin yol açtığı hastalıklar nedeniyle ölmektedir. Dünyada her 10 kişiden 9’u kirli hava soluyor.[1] Hava kirliliği ve sağlık etkilerini gündeme getiren, basın ve kamuoyunda ses getiren çalışmalara imza atan ve Türk Tabipleri Birliği olarak kurucularından olduğumuz Temiz Hava Hakkı Platformu, ülkemizde konuyla ilgili yapılan çalışmalar hakkındaki sorularımızı yanıtladı. Üç parça halinde hazırladığımız söyleşinin ilk bölümünü yayımlıyoruz…
Temiz Hava Hakkı Platformu kimlerden oluşur ve neler yapar?
Temiz Hava Hakkı Platformu, doğa koruma ve sağlık alanında çalışan 16 sivil toplum kuruluşunun bir araya gelmesiyle 2015 yılında çalışmalarına başlamıştır. Platform aynı zamanda, çevre ve sağlık alanında çalışan sivil toplum kuruluşları ve meslek örgütlerinin ortak çatı altında temsilcileri aracılığıyla çalışmaya başladığı ilk örneklerden birisi. Platformun amacı, öncelikle kömürlü termik santraller olmak üzere; çevresel kirleticilere bağlı olarak ortaya çıkan hava kirliliğinin azaltılması, halk sağlığının korunması ve temiz hava hakkının savunulması için çalışmalar yapmaktır.
Platform’un bileşenleri arasında Çevre için Hekimler Derneği, Greenpeace Akdeniz, Halk Sağlığı Uzmanları Derneği (HASUDER), İş ve Meslek Hastalıkları Uzmanları Derneği (İMUD), Pratisyen Hekimlik Derneği, Türk Nöroloji Derneği, TEMA Vakfı, Türkiye Solunum Araştırmaları Derneği (TÜSAD), Sağlık ve Çevre Birliği (HEAL), Türk Tabipleri Birliği (TTB), Yeşil Barış Hukuk Derneği, Yeşil Düşünce Derneği, Yuva Derneği, 350.org, Avrupa İklim Ağı (CAN Europe) ve WWF-Türkiye bulunuyor.
Türk Tabipleri Birliği Halk Sağlığı Kolu, aktif olarak 2015 yılından beri temsilcileri aracılığıyla kimi zaman platformun bünyesinde ve kimi zaman da bileşenleri ile ayrıca işbirliği yaparak hava kirliliği ve sağlık etkilerine dikkat çekmek için sempozyum, kongre ve basın açıklamaları düzenledi, hava kalitesi analizlerini içeren raporlara katkı verdi, planlanan kömürlü termik santrallerin İnceleme Değerlendirme Komisyonu toplantıları ve mahkeme sürecinde olan ÇED raporları ile ilgili uzman görüşleri sundu. 2019 yılında, çalışmakta olan kömürlü termik santrallere yapmaları gereken ve zaten 6 yıl boyunca uzatılmış olan çevre yatırımlarından 2 yıl daha muaf tutulmaları için meclise gelmiş olan torba yasa tasarılarındaki maddelere karşı (Madde 45 ve Madde 50) #temizhavahaktır diyerek imza veren yüz binlerce kişinin sesini hem sosyal medyadaki paylaşımlarımız, hem de TBMM’de milletvekilleri ile yaptığımız ziyaretlerle duyurmaya çalıştık. Yapılan çalışmalar sonucunda, veto edilen tasarı maddesi sebebiyle 1 Ocak 2020 itibariyle 6 tane kömürlü termik santral en azından 6 ay boyunca çalışmalarına ara vermek zorunda kaldı.
Hava kirliliği nedir ve nasıl anlaşılır?
Hava kirliliği, havaya yabancı maddelerin verilmesi sonucu hava kalitesinin canlılara zarar verecek seviyeye inmesidir. Bazı kirleticiler kaynaktan atıldığında doğrudan havayı kirletir ya da atmosferde iki kirleticinin tepkimeye girmesiyle yeni bir kirletici oluşabilir. Sıcaklık ve nem gibi (meteorolojik) koşullar kirleticilerin dönüşmesinde etkili olur. Partikül maddeler (PM10 ve PM2.5 gibi), kükürt dioksit (SO2), azot oksitler (NOx), ozon (O3) gibi gazlar, sessiz bir katil gibi çoğu zaman biz fark etmeden soluduğumuz havayı kirletir.
Gözle bile görülmeyen, solunduğunda direk kana karışan ince partikül maddeler başta olmak üzere Türkiye’deki hava kirliliğini azaltabilmek için Temiz Hava Hakkı Platformu dört başlıkta çalışmalar yürütüyor:
- Veri üretmek: Türkiye’deki hava kirliliği ve sağlık etkileri ile ilgili veri üretmek,
- Bilgi alışverişi: Çevre ve sağlık alanında çalışan sivil toplum kuruluşları arasında bilgi alışverişini sağlamak,
- Kamuoyu: Hava kalitesi ile ilgili üretilen verileri basın başta olmak üzere kamuoyu ile paylaşmak,
- İşbirliği: Hava kalitesinin iyileştirilmesi için ilgili tüm karar vericiler ve sivil toplum kuruluşları ile çalışarak yasaların gelişmesi ve uygulanması için savunuculuk yapmak.
Platformun 2015 yılından beri düzenli olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın yayımladığı hava kalitesi ölçüm verilerini kullanarak Türkiye’nin hava kalitesini analiz ettiği ve hava kirliliğinin sağlık etkilerini inceleyerek yayınladığı Kara Rapor, medya, akademi ve sivil toplum kuruluşları ile milletvekilleri tarafından illerindeki hava kalitesini değerlendirmek için başvurulan bir başucu kaynağı haline gelmiştir. Bu sayede, en son yayınlanan Kara Rapor’da; Türkiye’nin hava kalitesi ve önlenebilir ölüm sayıları ile ilgili uzun dönemli (2016-2020 yılları arasında) bir inceleme yapılmıştır.[2]
Hava kirliliğinin sağlık etkileri nedir?
Sağlık çalışanları olarak artık biliyoruz ki, hava kirliliği pek çok farklı alanda sağlık etkilerini kapsayan bir konu. Sağlık etkileri konusunda genelde gösterge kirletici olarak seçilen partikül maddeler (PM), havada asılı katı ve sıvı parçacıkların karışımından oluşan bir hava kirleticisidir ve boyutlarına göre adlandırılır. DSÖ ve Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı’nın (IARC) 2013 yılında özellikle saç telinin 1/30’u kadar ince olan PM 2.5 başta olmak üzere dış ortam hava kirliliğinin akciğer ve mesane kanserine yakalanma riskini artırdığının ortaya konulduğunu; bu nedenle hava kirliliğini, kanser yapıcı etkenler Grup I listesine aldığını açıkladı.[3]
Partiküler maddelerin daha büyük boyutlu olanları hızla yere çökerken, saç telinin yaklaşık 1/30’u kadar küçük olan bazı ince partiküller (PM2.5) meteorolojik olaylar sonucunda kilometrelerce yol alabilirler. Özellikle PM2.5 daha tehlikelidir çünkü solunduğunda akciğerler içindeki gaz alışverişine müdahale edebilir ve kana karışabilirler. Bu nedenle kirli havayı soluyan tüm canlılar sağlık sorunları ile karşılaşabilirler. Ayrıca oluşabilecek asit yağmurları bitkiler, hayvanlar ve insanlar için oldukça büyük zararlara yol açabilir.
Devam edecek…
Buket Atlı
Temiz Hava Hakkı Platformu Koordinatörü
Doç. Dr. Gamze Varol, Prof. Dr. Nilay Etiler
TTB Halk Sağlığı Kolu ve Temiz Hava Hakkı Platformu Temsilcileri
Dipnotlar:
- [1] WHO, Air Pollution / Key Facts https://www.who.int/news-room/air-pollution#:~:text=WHO%20estimates%20that%20around%207,deaths%20in%20the%20same%20period.
- [2] Kara Rapor 2020: Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri https://www.temizhavahakki.com/kararapor2020/
- [3] WHO, Outdoor air pollution a leading environmental cause of cancer deaths, https://www.euro.who.int/en/health-topics/environment-and-health/urban-health/news/news/2013/10/outdoor-air-pollution-a-leading-environmental-cause-of-cancer-deaths